4-6. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-98] จตุตฺเถ สสฺสติสมนฺติ สิเนรุมหาปถวีจนฺทิมสูริยาทีหิ สสฺสตีหิ สมํฯ ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑนฺติ อปฺปมตฺตกํ มธุกปุปฺผปฺปมาณํ โคมยขณฺฑํฯ กุโต ปนาเนเนตํ ลทฺธนฺติฯ ปริภณฺฑกรณตฺถาย อาภตโต คหิตนฺติ เอเกฯ อตฺถสฺส ปน วิญฺญาปนตฺถํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา หตฺถารุฬฺหํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ อตฺตภาวปฏิลาโภติ ปฏิลทฺธอตฺตภาโวฯ น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺญาเยถาติ อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส นาม น ปญฺญาเยยฺยฯ มคฺโค หิ เตภูมกสงฺขาเร วิวฏฺเฏนฺโต อุปฺปชฺชติฯ ยทิ จ เอตฺตโก อตฺตภาโว นิจฺโจ ภเวยฺย, มคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สงฺขารวฏฺฏํ วิวฏฺเฏตุํ น สกฺกุเณยฺยาติ พฺรหฺมจริยวาโส น ปญฺญาเยถฯ

อิทานิ สเจ โกจิ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, มยา มหาสุทสฺสนราชกาเล อนุภูตา สมฺปตฺติ นิจฺจา ภเวยฺย, สาปิ จ อนิจฺจาติ ตํ ทสฺเสตุํ ภูตปุพฺพาหํ ภิกฺขุ ราชา อโหสินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานีติ กุสาวตีราชธานี เตสํ นครานํ ปมุขา, สพฺพเสฏฺฐาติ อตฺโถฯ สารมยานีติ รตฺตจนฺทนสารมยานิฯ อุปธานํ ปน สพฺเพสํ สุตฺตมยเมวฯ โคณกตฺถตานีติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถตานิ, ยํ มหาปิฏฺฐิยโกชโวติ วทนฺติฯ ปฏกตฺถตานีติ อุภโตโลเมน อุณฺณามเยน เสตกมฺพเลน อตฺถตานิฯ ปฏลิกตฺถตานีติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถตานิฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานีติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถตานิฯ ตํ กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉทานีติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธานีติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกานํ อุภโตโลหิตกูปธานานิฯ เวชยนฺตรถปฺปมุขานีติ เอตฺถ เวชยนฺโต นาม ตสฺส รญฺโญ รโถ, ยสฺส จกฺกานํ อินฺทนีลมณิมยา นาภิ, สตฺตรตนมยา อรา, ปวาฬมยา เนมิ, รชตมโย อกฺโข, อินฺทนีลมณิมยํ อุปกฺขรํ, รชตมยํ กุพฺพรํฯ โส เตสํ รถานํ ปมุโข อคฺโคฯ ทุกูลสนฺทานานีติ ทุกูลสนฺถรานิฯ กํสูปธารณานีติ รชตมยโทหภาชนานิฯ

วตฺถโกฏิสหสฺสานีติ ยถารุจิตํ ปริภุญฺชิสฺสตีติ นฺหตฺวา ฐิตกาเล อุปนีตวตฺถาเนว สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพภตฺตํฯ

ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกญฺเญว นครํ โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสิํสุฯ ปาสาทกูฏาคาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปลฺลงฺกาทีสุ เอกํเยว สยํ ปริภุญฺชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา โหนฺติฯ อิตฺถีสุ เอกาว ปจฺจุปฏฺฐาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติฯ เวลามิกาติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณสฺส วา ขตฺติยานิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาตาฯ ปริทหามีติ เอกํเยว ทุสฺสยุคํ นิวาเสมิ, เสสานิ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ อสีติสหสฺสาธิกานํ โสฬสนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ ภุญฺชามีติ ปรมปฺปมาเณน นาฬิโกทนมตฺตํ ภุญฺชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ อฏฺฐนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ ปโหติฯ

อิติ อิมํ มหาสุทสฺสนกาเล สมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺสา อนิจฺจตํ ทสฺเสนฺโต อิติ โข ภิกฺขูติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติชหเนน นิพฺพุตปทีโป วิย อปณฺณตฺติกภาวํ คตาฯ เอวํ อนิจฺจา โข ภิกฺขุ สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวาอภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อภิรุหิตฺวา จมฺปกปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต โอตเรยฺย, เอวเมวํ นิสฺเสณิํ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ มหาสุทสฺสนสมฺปตฺติํ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ฐิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต วิย โอติณฺโณฯ เอวํ อทฺธุวาติ เอวํ อุทกปุพฺพุฬาทโย วิย ธุวภาวรหิตาฯ เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตาฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํฯ ปญฺจเม สพฺพํ วุตฺตนยเมวฯ ฉฏฺฐํ ตถา พุชฺฌนกสฺส อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ จตุตฺถาทีนิฯ

7. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[99] สตฺตเม ยํ มหาสมุทฺโทติ ยสฺมิํ สมเย ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติฯ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา อวิชฺชาย นิวุตานํเยว สตํ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ ปริจฺเฉทํ น วทามิฯ สา คทฺทุลพทฺโธติ คทฺทุเลน พทฺธสุนโขฯ ขีเลติ ปถวิยํ อาโกฏิเต มหาขีเลฯ ถมฺเภติ นิขณิตฺวา ฐปิเต ถมฺเภฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล, คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิ, ถมฺโภ วิย สกฺกาโย, คทฺทุลรชฺชุยา ถมฺเภ อุปนิพทฺธสุนขสฺส ถมฺภานุปริวตฺตนํ วิย ทิฏฺฐิตณฺหาย สกฺกาเย พทฺธสฺส ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํฯ

8. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[100] อฏฺฐเม ตสฺมาติ ยสฺมา ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย ตณฺหารชฺชุยา สกฺกายถมฺเภ อุปนิพทฺโธ วฏฺฏนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน สพฺพิริยาปเถสุ ขนฺธปญฺจกํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, ยสฺมา วา ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺฐํ ราเคน โทเสน โมเหน, ตสฺมาฯ จิตฺตสํกิเลสาติ สุนฺหาตาปิ หิ สตฺตา จิตฺตสํกิเลเสเนว สํกิลิสฺสนฺติ, มลคฺคหิตสรีราปิ จิตฺตสฺส โวทานตฺตา วิสุชฺฌนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘รูปมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อนกฺขาตํ มเหสินาฯ

‘‘จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติฯ

จรณํ นาม จิตฺตนฺติ วิจรณจิตฺตํฯ สงฺขา นาม พฺราหฺมณปาสณฺฑิกา โหนฺติ, เต ปฏโกฏฺฐกํ กตฺวา ตตฺถ นานปฺปการา สุคติทุคฺคติวเสน สมฺปตฺติวิปตฺติโย เลขาเปตฺวา, ‘‘อิมํ กมฺมํ กตฺวา อิทํ ปฏิลภติ, อิทํ กตฺวา อิท’’นฺติ ทสฺเสนฺตา ตํ จิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ จิตฺเตเนว จิตฺติตนฺติ จิตฺตกาเรน จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน จินฺติตํ นามฯ จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺติ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปายปริเยสนจิตฺตํ ตโตปิ จิตฺตตรํฯ ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติตาติ กมฺมจิตฺเตเนว จิตฺติตาฯ ตํ ปน กมฺมจิตฺตํ อิเม วฏฺฏกติตฺติราทโย ‘‘เอวํ จิตฺตา ภวิสฺสามา’’ติ อายูหนฺตา นาม นตฺถิฯ กมฺมํ ปน โยนิํ อุปเนติ, โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวฯ โยนิอุปคตา หิ สตฺตา ตํตํโยนิเกหิ สทิสจิตฺตาว โหนฺติฯ อิติ โยนิสิทฺโธ จิตฺตภาโว, กมฺมสิทฺธา โยนีติ เวทิตพฺพาฯ